نوع مقاله : مقاله پژوهشی
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
پرداختن به فعالیتهای آموزشی در هر کشوری نوعی سرمایهگذاری بوده که هدف اصلی آن توسعه انسانی است (کافمن و هرمان[1]، 1996). بهعبارتی هدف هریک از فعالیتهای آموزشی رشد آگاهی و توانائیهای بالقوه انسان بوده و پیشرفت و توسعه جوامع، سازمانها و موسسات نیز در گرو ارتقای سطح دانش، مهارت، رفتار و بینش انسانی است (آرند[2]، 2007). این امر اهمیت فعالیتهای آموزشی را دوچندان میسازد. برخی معتقدند که آموزش نمیتواند مانع بیکاری افراد شود، حتی فارغالتحصیلان دانشگاهی نیز علیرغم اینکه آموزشهای زیادی دیدهاند، اما قادر به یافتن شغلی مناسب نمیباشند (حسینی و همکاران، 1387: 584). بهمنظور رفع این مشکل سیاستگذاران پیشنهاد میکنند که افراد باید به خوداشتغالی و کارآفرینی بپردازند. بر این اساس برخی از دانشگاهها به آموزشهای خوداشتغالی و کارآفرینی اقدام کردهاند (آدجی مولا و اولفان میلایو[3]، 2009: 82)، بهگونهای که امروزه آموزشهای کارآفرینی به یکی از مهمترین و گستردهترین فعالیت دانشگاهها و مراکز آموزش عالی تبدیل شده است، حتی در اکثر دانشگاههای دنیا این دورهها بهصورت واحدهای درسی به دانشجویان ارائه میشود (احمد پورداریانی، 1379).
در برخی کشورهای آمریکایی همچون ایالت متحده آمریکا و کانادا و در کشورهای آسیایی همچون فیلیپین، هند و مالزی آموزشهای کارآفرینی در درون دورههای دانشگاهی و توسط موسسات خاصی موردتوجه قرار گرفته و گامهای اساسی جهت حمایت از فعالیتهای کارآفرینی برداشته شده است، این حمایتها شامل برگزاری دورههای ویژه کارآفرینی در درون دانشگاهها میباشد (گیب[4]، 2002: 11). در واقع هدف این بوده تا دانشجویان در طی دوران تحصیل خود افرادی موسس و کارآفرین تربیت شوند (گیب، 1987: 38).
همزمان با بسیاری از کشورهای آسیایی و آمریکایی، در ایران نیز براساس برنامه سوم توسعه طرحی تحت عنوان طرح توسعه کارآفرینی در دانشگاههای کشور از سال 1379 تدوین و اجرای آن با نظر وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری در دانشگاههای کشور و بهمنظور ترویج کارآفرینی و در راستای پیشگام شدن نظام دانشگاهی در امر کارآفرینی، پیگیری و اجرا گردید. یکی از اهداف این طرح صدور بخشنامه به کلیه واحدهای دانشگاهی کشور جهت برگزاری دورههای آموزش کارآفرینی و ارائه واحد درسی کارآفرینی است (امیری، 1383). در دانشگاه آزاد اسلامی نیز همزمان با دانشگاههای دیگر چند سالی است که برنامه درسی کارآفرینی بهعنوان برنامه درسی اختیاری برای بیشتر رشتههای تحصیلی ارائه میشود. در واقع برنامه درسی کارآفرینی قابلیتهای کسب شده را جهت کارآفرینی از طریق افزایش آگاهی دانشجویان بهبود بخشیده و سبب افزایش اعتماد به نفس، خوداشتغالی و افزایش تمایل به فعالیتهای کارآفرینانه میشود (درانی و مرادی، 1388: 42).
یکی از اهداف ارائه برنامه درسی کارآفرینی به دانشجویان تحریک انگیزه در دانشجویانی است که خصوصیات کارآفرینانه دارند. شناخت این افراد از توانائیهای خود و آگاهی دادن در این زمینه و برانگیختن آنها از اصلیترین وظایف آموزش کارآفرینی به دانشجویان است، تحریک انگیزههایی از قبیل میل به کسب ثروت، توفیقطلبی، استقلالطلبی، تمایل به ساختن چیزهای نو و قبول نداشتن شیوههای موجود موجب میشود که دانشجویان در مسیر کارآفرین شدن قرار گیرند. یکی دیگر از اهداف ارائه درس کارآفرینی به دانشجویان پرورش ویژگیهای کارآفرینانه است. برخی از دانشجویان در محیطهایی پرورش مییابند که زمینه برای تحریک انگیزهها و پرورش آنها فراهم است و لذا در صورتی که این افراد کسب و کاری را شروع کنند، اغلب با موفقیت همراه خواهند بود. اما بیشتر دانشجویان در چنین محیطهایی آموزشی قرار ندارند و لذا ایجاد انگیزه و پرورش ویژگیهای کارآفرینی که از طریق درس کارآفرینی برای آنها ضرورت دارد. این ویژگیها شامل مواردی چون آموزش تفکر خلاق، بالابردن ریسکپذیری، تحمل ابهام، دادن اعتماد به نفس، فرصتشناسی و دادن اطلاعات آموزشی درباره خصوصیات شخصی از طریق کنترل درونی است. آموزش مهارتهای کارآفرینی به دانشجویان سومین هدف ارائه درس کارآفرینی به دانشجویان بوده و بر این اساس دانشگاهها سعی میکنند مهارتهای اساسی همچون مسائل مالی، شناخت بازار، اصول مدیرت، بیمه، قوانین کار و امور اجتماعی، توانایی مدیریت توسعه و رشد شرکت و یافتن بازارهای جدید را از طریق این درس به دانشجویان آموزش دهند. ایجاد علاقه در دانشجویان نسبت به درس کارآفرینی چهارمین هدف ارائه واحد درسی کارآفرینی بوده و بر این اساس دانشگاهها سعی دارند تا دانشجویان را نسبت به درس کارآفرینی علاقمند ساخته تا از آن لذت برند (آقاجانی و خدابخشی، 1388).
به اعتقاد برخی محققان برنامه درسی کارآفرینی از نظر ماهیت باید مبتنی بر رویکردی چندرشتهای باشد، این برنامه باید قواعد و پیچیدگی علوم را به دانشجویان نشان داده و همانگونه که دانشجویان دارای استعداد، انگیزه و هویتهای پیچیدهاند، این برنامه باید نیازهای متنوع آنها را مرتفع نماید (لوسزکیو[5]، 2008: 70).
مناسب بودن محتوای آموزشهای کارآفرینی، مفاهیم درس کارآفرینی و اثربخشی[6] درس کارآفرینی موردتوجه بسیاری قرار گرفته است (عارفی، فتحی واجارگاه و نساج، 1389: 51). همزمان با افزایش تعداد دورههای آموزش کارآفرینی روند دیگری در جهت شناسایی اثربخشی این دورهها شکل گرفت. این روند در خصوص شناسایی افراد مناسب، اهداف خاص آموزشی، شیوههای تدریس و یادگیری و کیفیت محتوای درس کارآفرینی میباشد. از آنجائی که در هر آموزش کارآفرینی برای تعیین اثربخش بودن و یا عدم اثربخشی آن میبایست ارزشیابیهایی صورت پذیرد، لذا این آموزشها را میتوان با توجه به اهداف، محتوا، روش تدریس و روش ارزشیابی نیز مورد ارزیابی[7] قرار داد (سعیدیکیا، 1382؛ مذبوحی و همکاران، 1391).
آگاهی از میزان اثربخشی دورههای آموزش کارآفرینی و بازدهی حاصل از آنها برای مدیران و مسئولان میتواند بسیار بااهمیت باشد. اثربخشی آموزشی میزان انطباق رفتار دانشآموختگان با انتظارات، اهداف، خواستهها، میزان مهارت، دانش و نگرش کسبشده در اثر آموزش تعریف شده است (سلطانی، 1380). با توجه به این که آموزشهای کارآفرینی و مطالعه در خصوص جنبههای ناشناخته این موضوع اهمیت شایانی دارد و میتواند راهگشای فعالیتهای آتی نظام آموزش عالی کشور باشد، لذا آگاهی از میزان اثربخشی دورههای آموزشی کارآفرینی میتواند پیشزمینهای برای تعیین محتوای آموزشی جدید و ارائه الگو و مدل بهینه در آموزش کارآفرینی و ارزیابی کارآیی دورههای کارآفرینی به دانشجویان باشد (غلامپور و گلیج، 1391: 130). برای آگاهی از میزان اثربخشی دورههای آموزش کارآفرینی بهتر است معیارهایی بهعنوان مبنا درنظر گرفت (هیلز[8]، 1988: 109).
پاتریک (1998) تعیین اثربخشی در یک برنامه آموزشی را "ارزشیابی" تعریف کرده و معتقد است که فرایند تعیین اثربخشی به چهار سطح تقسیم میشود: واکنش (معیاری که تعیین میکند تا چه میزان شرکتکنندگان در دوره به برنامه آموزشی علاقمندند و از آن لذت میبرند)؛ یادگیری (معیاری که بهوسیله آن دانش، اصول، مفاهیم، مطالب و حقایق و مهارتهایی که شرکتکنندگان طی دوره فراگرفتهاند، مورد سنجش قرار میگیرد)؛ تغییر در رفتار (تغییر در رفتار شرکتکنندگان در محیط کار)؛ نتایج و پیشرفتهای محسوس (میزان تحقق اهدافی که بهطور مستقیم به فرد یا سازمان مربوط است) (پاتریک[9]، 1998).
آقاجانی و خدابخشی (1388) معتقدند که برای ارزیابی اثربخشی آموزشهای کارآفرینی با توجه به اهداف آموزشی درس کارآفرینی معیارهایی باید درنظر گرفته شود، که عبارتند از: میزان واکنش دانشجویان به آموزش درس کارآفرینی (رضامندی از کیفیت محتوای آموزشی درس کارآفرینی، رضامندی از توانایی مدرس کارآفرینی، رضامندی از روش تدریس و روش ارزشیابی درس کارآفرینی)؛ میزان تحریک انگیزههای دانشجویان؛ پرورش ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان و آموزش مهارتهای کارآفرینانه به دانشجویان (آقاجانی و خدابخشی، 1388).
عارفی، فتحی واجارگاه و نساج (1389) معیارهای ارزیابی اثربخشی درس کارآفرینی را شامل: افزایش اطلاعات در دانشجویان؛ ایجاد مهارت در دانشجویان؛ روش تدریس کارآفرینی و روش ارزشیابی درس کارآفرینی، میدانند (عارفی، فتحی واجارگاه و نساج، 1389).
مذبوحی و همکاران (1391) نیز معیارهایی را برای ارزیابی اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی بیان کردهاند، که عبارتند از: مطابقت داشتن برنامه موردنظر با اهداف آموزشی درس کارآفرینی؛ مطابقت داشتن برنامه موردنظر با محتوای آموزشی درس کارآفرینی؛ مطابقت داشتن برنامه مورد نظر با شیوههای تدریس درس کارآفرینی و مطابقت داشتن برنامه موردنظر با شیوههای ارزشیابی درس کارآفرینی (مذبوحی و همکاران، 1391).
باید درنظر داشت که ارزیابی اثربخشی دورههای آموزش کارآفرینی بهصورت مطلق و در پایان دوره آموزشی رویکرد کاملی نیست. اثربخشی و کیفیت آموزشی لازم است در طول فرایند آموزش ایجاد و تضمین شود و در پایان این فرایند برای اطمینان از صحت اقدامات کارآفرینی و تحقق اهداف بررسی و اندازه گیری صورت گیرد (زارعی، 1386).
پیرامون ارزیابی اثربخش آموزشهای کارآفرینی تحقیقات متعددی انجام شده است، سکستون و بونال[10](1988) دریافتند که انتخاب صحیح گروههای کنترل به شناخت صحیح و مزایای آموزش کارآفرینی کمک نموده و اثربخشی آنها را افزایش میدهد؛ کارنیس و همکاران[11] (2003) ضمن مقایسه آموزشهای کارآفرینی در فرانسه و آمریکا دریافتند که دیدگاه و ادراک افراد در خصوص آموزشهای کارآفرینی بر اثربخشی آموزشهای کارآفرینی تاثیر زیادی دارد؛ طباطبائی و حسینیان (1384) نشان دادند که آموزشهای شغلی و کارآفرینی از جنبه ارتقای خودباوری زنان تهرانی اثربخشی زیادی دارند؛ آقاجانی و خدابخشی (1388) ضمن ارزیابی اثربخشی آموزشهای کارآفرینی دانشگاه مازندران دریافتند که آموزشهای ارائه شده توسط مرکز کارآفرینی دانشگاه از جنبه تحریک انگیزهها، پرورش ویژگیهای کارآفرینی و آموزش مهارتهای اساسی به دانشجویان اثربخشی بالایی دارند؛ سعدی (1388) دریافت که بین اطلاعات مهارت آموزان استان همدان قبل و بعد از ارائه دورههای آموزش کارآفرینی تفاوت معنیداری وجود دارد، همچنین نشان داد که سن و تحصیلات مهارتآموزان بر اثربخشی دورههای آموزشی تاثیر معنیداری دارد؛ طباطبائی و روایی (1389) دریافتند که آموزشهای آمادهسازی شغلی و کارآفرینانه از جنبه توانمندسازی شهروندان تهرانی اثربخشی بالایی دارند؛ عارفی، فتحی واجارگاه و نساج (1389) نشان دادند که برنامه درسی کارآفرینی شاخه کار و دانش آموزش متوسطه از بعد دستیابی به اهداف و افزایش اطلاعات و مهارتهای کارآفرینی در هنرجویان اثربخش عمل کرده، اما میانگین روشهای تدریس مورد استفاده در کلاس درس کمتر از حداقل میانگین است که برای آن درنظر گرفته شده، همچنین آنها دریافتند که روشهای ارزشیابی درس کارآفرینی با روش پیشنهاد شده مطابقت دارد؛ مجلل و همکاران (1390) نشان دادند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بناب از کیفیت مطلوبی برخوردار نیست و توانایی تربیت کارآفرینان خلاق، مبتکر و توانا را ندارد؛ غلامپور و گلیج (1391) نشان دادند که حداقل یک زوج از رتبههای میانگین اثرگذار ابعاد مختلف متغیرهای تحریک انگیزهها، پرورش ویژگیها و آموزش مهارتها تفاوت معنیداری با یکدیگر دارند. آنها همچنین دریافتند که درس کارآفرینی بیشترین تاثیر را بر بعد قبول نداشتن شیوههای موجود، پرورش قدرت تحمل ابهام و آموزش مهارتهای کارگروهی و مهارتهای ارتباطی دارد.
با توجه به دیدگاههای مطرح شده پیرامون ارزیابی اثربخشی آموزشهای کارآفرینی و همچنین تحقیقات انجام گرفته پیرامون موضوع، در این مقاله بهدنبال این هستیم تا میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی در دانشگاه آزاد اسلامی را مورد ارزیابی قرار دهیم. بنابراین مساله اساسی در این مقاله این است که "آیا برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از اثربخشی لازم برخوردار است؟". با توجه به چارچوب نظری مطرح شده و همچنین تحقیقات انجام گرفته پیرامون موضوع، در این مقاله از مدل مفهومی زیر برای ارزیابی اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی استفاده شده است.
شکل 1: مدل مفهومی
با توجه به مدل مفهومی بالا در این مقاله فرضیات زیر مورد آزمون قرار گرفته است:
روش پژوهش
با توجه به اینکه تحقیق حاضر به توسعه و کاربرد دانش موجود در خصوص "اثربخشی آموزشی کارآفرینی" میپردازد از نوع کاربردی و با توجه به اینکه هدف آن تعیین میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی میباشد، در زمره تحقیقات توصیفی بهشمار میآید و از آنجائی که به تحلیل وضعیت موجود در خصوص تعیین میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از دیدگاه اساتید و دانشجویان دانشگاه و در مقطع زمانی حاضر و بهصورتی واقعی میپردازد، از نوع پیمایشی است.
جامعه آماری تحقیق را کلیه اساتید کارآفرینی و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی (که درس کارآفرینی را گذراندهاند) تشکیل میدهد، که از میان آنها و با استفاده از آماره مجذور کای گرجسی و مورگان (1970) به ترتیب تعداد 108 و 1043 نفر بهصورت تصادفی و بهروش نمونهگیری خوشهای از واحدهای مختلف دانشگاه آزاد اسلامی کشور انتخاب شدند.
برای گردآوری دادههای مورد نیاز نیز علاوه بر اطلاعات کتابخانهای که بهمنظور دستیابی به پیشینه تحقیق انجام گرفت، در مرحله میدانی و برای ارزیابی اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از دو پرسشنامه استفاده شد. ضمناً پایایی کرانباخ پرسشنامهها، در بین 28 نفر استاد و 136 نفر دانشجو به ترتیب برابر 91/ و 89/ بهدست آمد، که براساس منابع موجود پایایی قابل قبولی میباشد.
یافتهها
برای آزمون فرضیات از آزمونهای آماری t تک نمونهای و مستقل؛ زمون کای اسکوئر و آزمون من ویتنی استفاده شده است. در ادامه نتایج آزمون فرضیات بهصورت زوج فرضیههای (1 و 8)؛ (2 و 9)؛ (3 و 10)؛ (4 و 11)؛ (5 و 12)؛ (6 و 13) و (7 و 14) که در هریک از آنها در ابتدا دیدگاه اساتید و دانشجویان پیرامون ابعاد موردنظر بررسی و در ادامه نظرات دو گروه با یکدیگر مقایسه شده است.
فرضیه 1 و 8: در جدول 1 (نتایج آزمون فرضیه 1 و 8) میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد محتوا و دستیابی بههدف از نظر اساتید و دانشجویان دانشگاه به صورت جداگانه و با استفاده از آزمون آماری t تک نمونهای بررسی و سپس نظرات مطرح شده با استفاده از آزمون آماری t مستقل با یکدیگر مقایسه شدهاند. نتایج این جدول نشان میدهد که در گروه اساتید و در بعد محتوا و دستیابی به هدف میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 64/17 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 15 بالاتر است، بدین معنی که اساتید دانشگاه آزاد اسلامی بر این نظر هستند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با اهداف و محتوای ارائه شده در برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد. در گروه دانشجویان و در بعد محتوا و دستیابی به هدف نیز میانگین بهدست آمده از نتایج تحقیق برابر 42/16 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار 15) بالاتر است، بدین معنی که دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی نیز بر این نظر هستند که محتوای برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با اهداف و محتوای ارائه شده در برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد.
علاوه بر این نتیجه مقایسه دیدگاه دو گروه نشان میدهد که تفاوت میانگین بهدست آمده از نظرات اساتید با میانگین بهدست آمده از نظرات دانشجویان با اختلافی در حدود 22/2 و با درجه اطمینان 95% معنادار است. این مطلب نشان میدهد که با وجودی که هر دو گروه معتقدند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد محتوا و دستیابی بههدف بهصورت اثربخش عمل کرده است، با این وجود تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص وجود دارد که سطح معنیداری و میانگین بهدست آمده نیز گویای این مطلب است. ضمناً اساتید دانشگاه دیدگاه خوشبینانهتری نسبت به دانشجویان دارند.
جدول 1. اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد محتوا و دستیابی به هدف
فرضیه |
نمونه ها |
میانگین تجربی |
انحراف معیار |
میانگین فرضی |
t تک نمونه ای |
درجه اطمینان |
معنی داری |
1 |
اساتید |
64/17 |
93/2 |
15 |
44/55 |
95% |
000/0 |
دانشجویان |
42/16 |
02/4 |
15 |
89/131 |
95% |
000/0 |
|
8 |
مقایسه دیدگاه اساتید و دانشجویان |
تفاوت میانگین |
t مستقل |
95% |
049/0 |
||
22/2 |
95/1 |
فرضیه 2 و 9: در جدول 2 (نتایج آزمون فرضیه 2 و 9) میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد روش تدریس از نظر اساتید و دانشجویان دانشگاه بهصورت جداگانه و با استفاده از آزمون آماری t تک نمونهای بررسی و سپس نظرات مطرح شده با استفاده از آزمون آماری t مستقل با یکدیگر مقایسه شدهاند. نتایج این جدول نشان میدهد که در گروه اساتید و در بعد روش تدریس میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 41/24 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 21 بالاتر است، بدین معنی که اساتید دانشگاه آزاد اسلامی بر این نظر هستند که روش تدریس درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با روش تدریس برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد. در گروه دانشجویان و در بعد روش تدریس نیز میانگین بهدست آمده از نتایج تحقیق برابر 02/23 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار 21) بالاتر است، بدین معنی که دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی نیز بر این نظر هستند که روش تدریس درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با روش تدریس برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد.
علاوه بر این نتیجه مقایسه دیدگاه دو گروه نشان می دهد که تفاوت میانگین بهدست آمده از نظرات اساتید با میانگین بهدست آمده از نظرات دانشجویان با اختلافی در حدود 39/1 و با درجه اطمینان 95% معنادار است. این مطلب نشان میدهد که با وجودی که هر دو گروه معتقدند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد روش تدریس بهصورت اثربخش عمل کرده است، با این وجود تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص وجود دارد که سطح معنیداری و میانگین بهدست آمده نیز گویای این مطلب است.
جدول 2. اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد روش تدریس
فرضیه |
نمونهها |
میانگین تجربی |
انحراف معیار |
میانگین فرضی |
t تک نمونهای |
درجه اطمینان |
معنیداری |
2 |
اساتید |
41/24 |
96/2 |
21 |
49/55 |
95% |
000/0 |
دانشجویان |
02/23 |
28/5 |
21 |
59/140 |
95% |
000/0 |
|
9 |
مقایسه دیدگاه اساتید و دانشجویان |
تفاوت میانگین |
t مستقل |
95% |
009/0 |
||
39/1 |
60/2 |
فرضیه 3 و 10: در جدول 3 (نتایج آزمون فرضیه 3 و 10) میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد روش ارزشیابی درس کارآفرینی از نظر اساتید و دانشجویان دانشگاه بهصورت جداگانه و با استفاده از آزمون آماری کای اسکوئر بررسی و سپس نظرات مطرح شده با استفاده از آزمون آماریمن ویتنی با یکدیگر مقایسه شدهاند. نتایج این جدول نشان میدهد که در گروه اساتید و در بعد روش ارزشیابی درس کارآفرینی تعداد 83 نفر (78%) از روش ارزشیابی الف (آزمون پایان ترم+کار عملی: تهیه طرح کسب و کار+تکالیف درسی)؛ تعداد 19 نفر (18%) از روش ارزشیابی ب (آزمون پایان ترم)؛ تعداد 2 نفر (2%) از روش ارزشیابی ج (آزمون میانترم+آزمون پایان ترم+کار عملی) و تعداد 4 نفر (3%) از روش ارزشیابی د (سایر روشهای ارزشیابی) استفاده کردهاند، در گروه دانشجویان نیز در بعد روش ارزشیابی درس کارآفرینی تعداد 801 نفر (77%) از روش ارزشیابی الف (آزمون پایان ترم+کار عملی: تهیه طرح کسب و کار+تکالیف درسی)؛ تعداد 180 نفر (17%) از روش ارزشیابی ب (آزمون پایان ترم)؛ تعداد 42 نفر (4%) از روش ارزشیابی ج (آزمون میانترم+آزمون پایان ترم+ کار عملی) و تعداد 20 نفر ( 2%) از روش ارزشیابی د (سایر روشهای ارزشیابی) استفاده کردهاند.
علاوه بر این نتیجه مقایسه دیدگاه دو گروه نشان میدهد که در مورد روشهای ارزشیابی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی تفاوت چندانی میان نظر دو گروه وجود نداشته و تقریباً هر دو گروه نظرات مشابهی اعلام کردهاند.
جدول 3. اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد روش ارزشیابی
نمونه ها |
روش الف |
روش ب |
روش ج |
روش د |
آزمون فرضیه 3 |
آزمون فرضیه 10 |
||||||
ف |
د |
ف |
د |
ف |
د |
ف |
د |
کای اسکوئر |
معنی داری |
من ویتنی |
معنی داری |
|
اساتید |
83 |
78% |
19 |
18% |
2 |
2% |
4 |
3% |
25/161 |
000/ |
56260 |
982/ |
دانشجویان |
801 |
77% |
180 |
17% |
42 |
4% |
20 |
2% |
1/1550 |
000/ |
ف= فراوانی ؛ د= درصد
فرضیه 4 و 11: در جدول 4 (نتایج آزمون فرضیه 4 و 11) میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد توانایی مدرسان کارآفرینی دانشگاه از نظر اساتید و دانشجویان دانشگاه بهصورت جداگانه و با استفاده از آزمون آماری t تک نمونهای بررسی و سپس نظرات مطرح شده با استفاده از آزمون آماری t مستقل با یکدیگر مقایسه شدهاند. نتایج این جدول نشان میدهد که در گروه اساتید و در بعد توانایی مدرسان کارآفرینی دانشگاه میانگین به دست آمده (میانگین تجربی) برابر 22/4 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 3 بالاتر است، بدین معنی که اساتید دانشگاه آزاد اسلامی بر این نظر هستند که توانایی مدرسان کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با توانایی مدرسان برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد. در گروه دانشجویان و در بعد توانایی مدرسان کارآفرینی نیز میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 11/4 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 3 بالاتر است، بدین معنی که دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی نیز همانند اساتید بر این نظر هستند که توانایی مدرسان کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با توانایی مدرسان برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد.
علاوه بر این نتیجه مقایسه دیدگاه دو گروه نشان میدهد که تفاوت میانگین بهدست آمده از نظرات اساتید با میانگین بهدست آمده از نظرات دانشجویان با اختلافی در حدود 11/ و با درجه اطمینان 95% معنادار نیست. این مطلب نشان میدهد که با وجودی که هر دو گروه معتقدند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد توانایی مدرسان کارآفرینی بهصورت اثربخش عمل کرده است و تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص مشاهده نشده است که سطح معنیداری و میانگین بهدست آمده نیز گویای این مطلب است.
جدول 4. اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد توانایی مدرسان
فرضیه |
نمونه ها |
میانگین تجربی |
انحراف معیار |
میانگین فرضی |
t تک نمونه ای |
درجه اطمینان |
معنی داری |
4 |
اساتید |
22/4 |
88/ |
3 |
26/25 |
95% |
000/0 |
دانشجویان |
11/4 |
84/ |
3 |
56/77 |
95% |
000/0 |
|
11 |
مقایسه دیدگاه اساتید و دانشجویان |
تفاوت میانگین |
t مستقل |
95% |
982/0 |
||
11/ |
02/1 |
فرضیه 5 و 12: در جدول 5 (نتایج آزمون فرضیه 5 و 12) میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد تحریک انگیزه های دانشجویان از نظر اساتید و دانشجویان دانشگاه بهصورت جداگانه و با استفاده از آزمون آماری t تک نمونهای بررسی و سپس نظرات مطرح شده با استفاده از آزمون آماری t مستقل با یکدیگر مقایسه شدهاند. نتایج این جدول نشان میدهد که در گروه اساتید و در بعد تحریک انگیزههای دانشجویان میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 89/12 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 12 بالاتر است، بدین معنی که اساتید دانشگاه آزاد اسلامی بر این نظر هستند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی ب انگیزه های دانشجویان را برای راهاندازی کسب و کارهای کارآفرینانه تحریک کرده است. در گروه دانشجویان و در بعد تحریک انگیزههای دانشجویان نیز میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 31/12 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 12 بالاتر است، بدین معنی که دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی نیز بر این نظر هستند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی به تحریک انگیزههای دانشجویان منجر شده است.
علاوه بر این نتیجه مقایسه دیدگاه دو گروه نشان میدهد که تفاوت میانگین بهدست آمده از نظرات اساتید با میانگین بهدست آمده از نظرات دانشجویان با اختلافی در حدود 58/ و با درجه اطمینان 95% معنادار نیست. این مطلب نشان میدهد که با وجودی که هر دو گروه معتقدند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد تحریک انگیزههای دانشجویان بهصورت اثربخش عمل کرده است اما تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص مشاهده نشده است و سطح معنی داری و میانگین بهدست آمده نیز گویای این مطلب است.
جدول 5. اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد تحریک انگیزه های دانشجویان
فرضیه |
نمونه ها |
میانگین تجربی |
انحراف معیار |
میانگین فرضی |
t تک نمونه ای |
درجه اطمینان |
معنی داری |
5 |
اساتید |
89/12 |
58/2 |
12 |
56/49 |
95% |
000/0 |
دانشجویان |
31/12 |
05/3 |
12 |
77/125 |
95% |
000/0 |
|
12 |
مقایسه دیدگاه اساتید و دانشجویان |
تفاوت میانگین |
t مستقل |
95% |
167/0 |
||
58/ |
38/1 |
فرضیه 6 و 13: در جدول 6 (نتایج آزمون فرضیه 6 و 13) میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد پرورش ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان از نظر اساتید و دانشجویان دانشگاه بهصورت جداگانه و با استفاده از آزمون آماری t تک نمونهای بررسی و سپس نظرات مطرح شده با استفاده از آزمون آماری t مستقل با یکدیگر مقایسه شدهاند. نتایج این جدول نشان میدهد که در گروه اساتید و در بعد پرورش ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 47/13 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 12 بالاتر است، بدین معنی که اساتید دانشگاه آزاد اسلامی بر این نظر هستند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان را پرورش داده است. در گروه دانشجویان و در بعد پرورش ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان نیز میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 43/13 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 12 بالاتر است، بدین معنی که دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی نیز بر این نظر هستند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان را پرورش داده است.
علاوه بر این نتیجه مقایسه دیدگاه دو گروه نشان میدهد که تفاوت میانگین بهدست آمده از نظرات اساتید با میانگین بهدست آمده از نظرات دانشجویان با اختلافی در حدود 04/ و با درجه اطمینان 95% معنادار نشده است. این مطلب نشان میدهد که هر دو گروه معتقدند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد پرورش ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان به صورت اثربخش عمل کرده است و تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص مشاهده نشده است که سطح معنیداری و میانگین بهدست آمده نیز گویای این مطلب است.
جدول 6. اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد پرورش ویژگی های کارآفرینانه
فرضیه |
نمونه ها |
میانگین تجربی |
انحراف معیار |
میانگین فرضی |
t تک نمونه ای |
درجه اطمینان |
معنی داری |
6 |
اساتید |
47/13 |
04/4 |
12 |
49/34 |
95% |
000/0 |
دانشجویان |
43/13 |
28/5 |
12 |
39/82 |
95% |
000/0 |
|
13 |
مقایسه دیدگاه اساتید و دانشجویان |
تفاوت میانگین |
t مستقل |
95% |
942/0 |
||
04/ |
07/ |
فرضیه 7 و 14: در جدول 7 (نتایج آزمون فرضیه 7 و 14) میزان اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد آموزش مهارتهای کارآفرینانه بهدانشجویان از نظر اساتید و دانشجویان دانشگاه بهصورت جداگانه و با استفاده از آزمون آماری t تک نمونهای بررسی و سپس نظرات مطرح شده با استفاده از آزمون آماری t مستقل با یکدیگر مقایسه شدهاند. نتایج این جدول نشان میدهد که در گروه اساتید و در بعد آموزش مهارتهای کارآفرینانه به دانشجویان میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 22/40 شده که از میانگین فرضی در نظر گرفته شده (نمره معیار) 27 بالاتر است، بدین معنی که اساتید دانشگاه آزاد اسلامی بر این نظر هستند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی مهارتهای اساسی کارآفرینانه را به دانشجویان آموزش داده است. در گروه دانشجویان و در بعد آموزش مهارتهای کارآفرینانه به دانشجویان نیز میانگین بهدست آمده (میانگین تجربی) برابر 92/39 شده که از میانگین فرضی درنظر گرفته شده (نمره معیار) 27 بالاتر است، بدین معنی که دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی نیز بر این نظر هستند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی مهارتهای اساسی کارآفرینانه را به دانشجویان آموزش داده است.
علاوه بر این نتیجه مقایسه دیدگاه دو گروه نشان میدهد که تفاوت میانگین بهدست آمده از نظرات اساتید با میانگین بهدست آمده از نظرات دانشجویان با اختلافی در حدود 30/ و با درجه اطمینان 95% معنادار نشده است. این مطلب نشان میدهد که هر دو گروه معتقدند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد پرورش ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان به صورت اثربخش عمل کرده است و تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص مشاهده نشده است که سطح معنیداری و میانگین بهدست آمده نیز گویای این مطلب است.
جدول 7. اثربخشی برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی
در بعد آموزش مهارتهای اساسی کارآفرینانه به دانشجویان
فرضیه |
نمونه ها |
میانگین تجربی |
انحراف معیار |
میانگین فرضی |
t تک نمونهای |
درجه اطمینان |
معنیداری |
7 |
اساتید |
22/40 |
01/5 |
27 |
27/83 |
95% |
000/0 |
دانشجویان |
92/39 |
31/5 |
27 |
51/80 |
95% |
000/0 |
|
14 |
مقایسه دیدگاه اساتید و دانشجویان |
تفاوت میانگین |
t مستقل |
95% |
574/0 |
||
30/ |
56/ |
بحث و نتیجهگیری
درس کارآفرینی بیش از 50 سال است که جزء سرفصل دروس دانشگاهی شده است (مذبوحی و همکاران، 1391: 100) که هدف آن آموزش دانشجویان برای خلاقیت، نوآوری و سودمندی بیشتر (ارکیلا[12]، 2000) ، ارتقاء شناخت فرصت ها(کنت[13]، 1990) و آمادهسازی دانشجویان برای ورود به دنیای واقعی کارآفرینی (ماسالویبا[14]، 2008) میباشد.
در مقاله حاضر 14 فرضیه بهصورت زوج فرضیههایی که در هریک دیدگاه اساتید و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی بهصورت جداگانه پیرامون مطابقت درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با ابعاد مصوب برنامه درسی کارآفرینی (محتوا و دستیابی به هدف؛ روش تدریس؛ روش ارزشیابی؛ توانایی مدرسان؛ تحریک انگیزه دانشجویان؛ پرورش ویژگیهای کارآفرینانه دانشجویان و آموزش مهارتهای اساسی کارآفرینی به دانشجویان) و همچنین مقایسه دیدگاه دو گروه مورد آزمون قرار گرفت و سعی شده تا از طریق مطابقت هریک از ابعاد مذکور با ابعاد مطروحه در برنامه درسی کارآفرینی میزان اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی مورد ارزیابی قرار گیرد. در ادامه به تحلیل نتایج بهدست آمده از بررسی اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در 7 مولفه ذکر شده میپردازیم.
در رابطه با اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد محتوای آموزشی و دستیابی بههدف نتایج نشان داد که اساتید و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی هر دو بر این نظر هستند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با اهداف و محتوای ارایه شده در برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد و با وجودی که هر دو گروه معتقدند، برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد محتوا و دستیابی بههدف به صورت اثربخش عمل کرده است اما تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص وجود دارد که سطح معنیداری و میانگین به دست آمده نیز گویای این مطلب است. با ملاحظه این بعد از درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی لازم است محتوای درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با موارد زیر مطابقت داشته باشد:
- ارتباط با دنیای کار و زندگی
- قابلیت به کارگیری مطالب درس در حل مسایل کاری
- تقویت روحیه کارآفرینی و نگرش ها
- شروع کسب و کار و ایجاد شغل
- خدمت به اجتماع
در رابطه با اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد روش تدریس نتایج نشان داد که اساتید و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی هر دو بر این نظر هستند که روش تدریس درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با روش های تدریس برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد و با وجودی که هر دو گروه معتقدند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد روش تدریس بهصورت اثربخش عمل کرده است، با این وجود تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص مشاهده میشود که سطح معنیداری و میانگین بهدست آمده نیز گویای این مطلب است.
پوتر[15] (2008) مهمترین انواع روشهای تدریس درس کارآفرینی را سخنرانی کلاسی، مطالعات موردی، دعوت از کارآفرینان بهعنوان سخنرانان مهمان، شروع کسب و کار توسط دانشجویان، بازیهای کسب و کار، کارورزی در شرکتهای کوچک، مطالعات امکانسنجی، روش حل مساله، تمرینات گروهی از طریق گروههای رسمی کوچک، شبیهسازی، ایفای نقش و ... ذکر کرده است (پوتر، 2008). با ملاحظه این بعد از درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی لازم است تا در فرایند تدریس درس کارآفرینی ضمن استفاده از روشهای پوتر (2008) به موارد زیر نیز توجه شود:
- مشارکتی بودن فعالیتهای آموزشی درس کارآفرینی در کلاس
- استفاده از حرکات غیرکلامی در آموزش درس کارآفرینی
- استفاده از مثال های ابتکاری حین آموزش درس کارآفرینی
- برقراری روابط عاطفی در طول آموزش درس کارآفرینی
- استفاده از تجارب عملی افراد کارآفرین و کارآفرینان موفق در ارایه درس کارآفرینی
- رواج جو پرسش و پاسخ در آموزش درس کارآفرینی
- انجام فعالیتهای عملی در قالب پروژههای درسی
در رابطه با اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد روش ارزشیابی نتایج نشان داد که اساتید و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی هر دو بر این نظر هستند که روش ارزشیابی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی با روشهای ارزشیابی برنامه درسی کارآفرینی مطابقت دارد و با وجودی که هر دو گروه معتقدند که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی در بعد روش ارزشیابی بهصورت اثربخش عمل کرده است، اما تفاوت معنیداری در دیدگاه آنها در این خصوص مشاهده نمیشود که سطح معنیداری و فراوانی بهدست آمده نیز گویای این مطلب است. در انتخاب روشهای ارزشیابی (میزان دستیابی برنامه درسی به اهداف را مورد بررسی قرار میدهد) باید بهگونهای عمل کرد که روش موردنظر با ماهیت برنامه درسی موردنظر مطابقت داشته باشد. تاکید مهم درس کارآفرینی بر یادگیری دانشجویان است، از آنجائیکه فعالیت و تفکر مستقل از طریق مستقیم اندازهگیری نمیشود، باید روشی استفاده شود که تا حدودی با این مهم مطابقت داشته باشد (گلینگام[16]، 2005). با ملاحظه این بعد از درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی لازم است تا در ارزشیابی درس کارآفرینی از روشهای زیر بهصورت توامان و ترکیبی استفاده شود:
- استفاده از آزمون میان ترم
- استفاده از آزمون پایان ترم
- ارائه کارهای عملی به دانشجویان (مثلاً تهیه طرح کسب و کار)
- ارائه تکالیف درسی به دانشجویان
- تهیه مقالات کارآفرینی
- ارائه کنفرانس و سخنرانیهای کلاسی توسط دانشجویان
در رابطه با اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد توانایی مدرسان درس کارآفرینی نتایج نشان داد که اساتید و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی هر دو بر این نظر هستند که مدرسان درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی توانایی لازم جهت تدریس درس کارآفرینی را دارند. سعدی (1388) رضامندی دانشجویان از توانایی مدرسان در تدریس و آموزش کارآفرینی یکی از عناصر مهم در تعیین اثربخشی آموزشی کارآفرینی میداند (سعدی، 1388). قورچیان (1379) نیز بیان داشته که مدرسان دانشگاه بایستی از توانائی شناخت جامعه، صاحب دانش و معرفت، قدرت نمایشگری، قدرت سرپرستی و نظارت، نظم و ترتیب مناسب و صاحب صفات شخصی برخوردار باشند (قورچیان، 1379: 52). با ملاحظه این بعد از درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی لازم است تا مدرسان کارآفرینی از تواناییهای زیر برخوردار باشند:
- توانایی برقراری ارتباط عاطفی با دانشجویان در کلاس درس
- توانایی بهرهگیری از روشهای متنوع تدریس
- توانایی علمی لازم برای تدریس درس کارآفرینی
- تجربه و مهارت کافی جهت بهره گیری از تجهیزات و فناوری درس کارآفرینی
- شایستگی عمومی و توانایی رهبری کلاس
در رابطه با اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد تحریک انگیزه دانشجویان نتایج نشان میدهد که اساتید و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی هر دو بر این نظر هستند که درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی تحریک انگیزه توفیقطلبی، استقلالطلبی و گرایش به ساخت چیزهای نو در دانشجویان منجر شده است.
در رابطه با اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد پرورش ویژگیهای کارآفرینی دانشجویان نتایج نشان میدهد که اساتید و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی هر دو بر این نظر هستند که درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی ویژگی های کارآفرینانه دانشجویان را پرورش داده است. با ملاحظه این بعد از درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی لازم است تا درس کارآفرینی بهگونهای ارائه شود که به پرورش ویژگیهایی همچون انگیزه پیشرفت، استقلالطلبی، خلاقیت و نوآوری، ریسکپذیری، کنترل درونی و تحمل ابهام در دانشجویان بینجامد.
در رابطه با اثربخشی درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از بعد آموزش مهارتهای اساسی کارآفرینی در دانشجویان نتایج نشان میدهد که اساتید و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی هر دو بر این نظر هستند که درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی مهارتهای اساسی کارآفرینانه را به دانشجویان جهت راهاندازی کسب و کارهای کارآفرینانه آموزش داده است. هیسریچ و پیترز[17] (2002) مهارتهای موردنیاز کارآفرینان را در راهاندازی کسب و کارهای کارآفرینانه در سه دسته فنی، مدیریتی و فردی تقسیمبندی نمودهاند (هیسریچ و پیترز، 2002). مهارتهای فنی عبارتند از: نوشتن، ارتباط حضوری، نظارت بر محیط، مدیریت فنی فعالیت اقتصادی، روابط اجتماعی، گوش دادن، توانایی سازماندهی، شبکه سازی، اعمال فعالیت های گروهی و دانستن زبان خارجی. مهارتهای مدیریتی عبارتند از: برنامهریزی، تصمیمگیری، روابط انسانی، بازاریابی، امور مالی، حسابداری، کنترل، مذاکره و مدیریت رشد و مهارتهای فردی عبارتند از: کنترل درونی، ریسکپذیری، نوآوری و تحولگرایی. نکته مهم این است که تمامی این مهارتها اکتسابی بوده که از طریق درس کارآفرینی میتوان مهارتهای مذکور را به دانشجویان آموزش داد. با ملاحظه این بعد از درس کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی و با توجه به آنچه هیسریچ و پیترز (2002) بیان کردهاند لازم است تا درس کارآفرینی بهگونهای ارائه شود که در آن مهارتهای اساسی کارآفرینانه به دانشجویان آموزش داده شود.
بهطور کلی میتوان نتیجهگیری کرد که برنامه درسی کارآفرینی دانشگاه آزاد اسلامی از دیدگاه اساتید و دانشجویان آن دانشگاه و در 7 مولفه ذکر شده بهصورت اثربخش عمل کرده است.